Zoeken in deze blog

dinsdag 20 maart 2018

Een lieflijk orgasme


Het vreemde vertrouwd maken, dat is één manier om te omschrijven wat de vertaler doet. En het vertrouwde vreemd maken is wat een goede schrijver vaak doet. Geen sinecure dus om goede literatuur te vertalen, en het wordt misschien wel dubbel ingewikkeld bij literatuur uit een zo totaal andere taal en cultuur als de Japanse. Wat laat je intact en exotisch, eventueel met een verklarende voetnoot erbij, en wat probeer je te naturaliseren, binnen de tekst zelf uit te leggen of maar gewoon te negeren?



Vorig jaar las ik Tanizaki’s meesterlijke novelle De sleutel (1956) in de Nederlandse vertaling van M. Coutinho uit 1966. Op het eerste gezicht een intiem relaas over de erotische ontsporing (of ontluiking?) van een huwelijk, dat we tot ons krijgen via de dagboeken van beide echtelieden; maar nader beschouwd is het vooral ook een parabel over hoe Japan na de oorlog zijn tradities de rug toekeert en in rap tempo verwestert. De oudere man gaat fysiek ten onder aan de onverzadigbare seksuele wensen van zijn vrouw (of aan zijn eigen lust?). Als hij daaraan overlijdt, gaat zijn vrouw blijmoedig de toekomst tegemoet in een ménage à trois met haar minnaar en haar eigen dochter, die met hem is getrouwd. Alles gelardeerd met terloopse verwijzingen naar de westerse cultuur (de Hollywoodfilm Sabrina, Faulkners Sanctuary, cognac) die duidelijk moeten maken waar deze nieuwe seksuele mores vandaan komen.



Omdat ik toevallig ook de Franse vertaling uit 1966 van Gaston Renondeau in huis had liggen, La confession impudique getiteld, kon ik twee vertalingen vergelijken. Dat heb ik niet systematisch gedaan: ik pakte de Franse vertaling er alleen bij als ik in de Nederlandse tekst iets tegenkwam wat me opviel of vragen opriep. Je wordt je zo extra bewust van het feit dat je een vertaling leest, maar in tegenstelling tot wat wel eens wordt gedacht, hoeft dat aan de leeservaring niets af te doen. Het vergelijken van de vertalingen deed niets af aan de kracht van Tanizaki’s simpele maar subtiele novelle. Hooguit verhoogde het mijn besef van de moeite die het moet kosten om een tekst uit een zo andere cultuur voor de westerse lezer begrijpelijk te maken. Er zullen altijd wel details in blijven zitten waarvan je als westerse lezer niet weet hoe je die precies moet duiden.

Bonenkaas

Ik meende al snel te zien dat beide vertalers voor een andere, soms bijna tegengestelde strategie hebben gekozen. Het duidelijkst blijkt dat uit de voetnoten waarmee Renondeau sommige cultuurspecifieke verschijnselen verklaart; de Nederlandse vertaling bevat geen enkele voetnoot.

Neem deze Nederlandse passage:
Maar aangezien de telefoonleiding nog niet is veranderd en het vandaag ‘Akaguchi’, dus een slechte dag is, wilde Ikuko haar overhalen, te wachten tot de 21ste, die meer geluk belooft (p. 50)
In het Frans staat daar een hele uitleg bij – waardoor de vertaling ook (vermoed ik althans) wat dichter bij de tekst kan blijven:


Je kunt zeggen dat de uitleg weinig toevoegt en de lezer ‘uit de tekst haalt’. Maar ik vind dat voetnoten, mits spaarzaam gebruikt, helemaal niet storend hoeven te zijn, en in dit geval voegt de informatie wel degelijk iets toe, omdat dit bijgeloof een symbolische rol heeft: de vader en moeder houden nog vast aan die oude traditie, de dochter trekt zich er niets van aan.

Een ander voorbeeld is iemand die Baya heet of... een baya ís. Waar de Nederlandse simpelweg meldt ‘Baya is net weg’ (p. 79), lezen we in het Frans ‘Ici, la Baya est déjà partie’ (p. 75, mijn cursivering), met deze verklarende voetnoot:



In het Nederlands wordt niets uitgelegd en krijg je dus de indruk dat Baya de naam van de dienstbode is (als je al door hebt dat het om een bediende gaat).

Een enkele keer ontkomt ook de Nederlandse vertaler niet aan enige uitleg. Vooral als er gegeten wordt. Sommige gerechten worden dan tussen haakjes nader verklaard:


We zijn op slag terug in het Castafiore-tijdperk, toen Nederland nog geen andere soorten pasta kende dan macaroni en zoiets als tofu nog een vertaling nodig had. Vertalingen die mijn eetlust overigens niet echt opwekken. (Een soort macaroni met bonenkaas? Nee dank u.) Als er iets is wat de lezer uit de romanwereld haalt, is het natuurlijk zo’n uitleg tussen haakjes. Alsof er iemand op je schoot kruipt die je de juiste vertaling toefluistert van de rare woorden die de personages gebruiken.

Gedroogde navelstreng

Andere discrepanties die me opvielen, lijken het gevolg van vertaalfoutjes. Omdat ik het Japans niet beheers, kan ik daar niet helemaal voor instaan. Maar zelfs zonder kennis van het Japans valt met vrij grote zekerheid vast te stellen dat niet alles klopt. Ik zal een paar voorbeelden geven.

De hele novelle bestaat uit het dagboek van de beide echtelieden, dat we om beurten krijgen voorgeschoteld. Op pagina 36 lezen we:
Ik voel mij veel beter en als ik dat beslist wilde, zou ik kunnen opstaan; maar ik vind het prettiger in bed te blijven en de gebeurtenissen van de afgelopen nacht de revue te laten passeren. Daarna zal ik mijn dagboek bijwerken.
Dit is vreemd: ineens lijken we hier niet langer een dagboek te lezen, maar een inwendige monoloog van een personage dat in bed ligt te luieren en zich voorneemt straks in haar dagboek te gaan schrijven. In de hele novelle neemt Tanizaki nergens zo’n vrijheid met zijn vertelperspectief. Dat doet vermoeden dat Coutinho’s vertaling het oorspronkelijke Japans verkeerd weergeeft – een vermoeden dat door de Franse versie van Renondeau wordt bevestigd, want daar staat, veel logischer:
Je me serais bien levée; mais je n’en avais pas envie. Je restai couchée. Je pris mon journal et je me remémorai tranquillement les événements qui s’étaient passés depuis l’avant-veille. (p. 37)
Andersom is de Franse vertaler ook wel eens te betrappen op een omissie. Hij lijkt bijvoorbeeld zo te schrikken van deze zin:
Ik heb het helemaal onder een doos met oude brieven van mijn ouders verstopt, waarin ook nog mijn gedroogde navelstreng ligt, ... (p. 47)
dat hij die hele navelstreng maar weglaat:
Je le cache tout en bas d’une pile de vielles lettres de mon père et de ma mère. (p. 46)
Misschien een slordigheid, maar het is ook mogelijk dat Renondeau het Japanse gebruik om de navelstreng van je kind te bewaren zo vreemd vond (en de informatie irrelevant voor het verhaal), dat hij het in de vertaling liever wegliet. Geen onbegrijpelijke keuze, want die onverwachte navelstreng deed mij ook meteen naar de Franse vertaling grijpen om te zien of die het verklaarde. (Niet dus.) Een voetnoot was hier best op zijn plaats geweest, zeker omdat de lezer in 1963 nog geen Google had om hier opheldering over te verschaffen.

Een kever op haar buik

Raadselachtiger is de volgende discrepantie, in een van de vele minutieuze beschrijvingen van vrijpartijen. Het bizarre beeld dat in deze zin wordt opgeroepen, viel me onmiddellijk op:
Hij begon mij niet opnieuw onder mijn oksel te kussen, maar klom omstandig als een kever op mijn buik. (p. 39)
Nogal bevreemdend. Maar is die bevreemding een gevolg van een ‘andere’ literaire cultuur, van een doelbewuste poging tot vervreemding van de schrijver – of van de vertaling? Ik was benieuwd wat er in de Franse versie stond:
Il cessa de m’embrasser sous les aiselles mais posa ses lèvres sur mon bas-ventre et le baisa. 
Weg Kafka, geen kever te bekennen. Ook hier kun je dus op zijn minst zeggen dat de twee vertalers het Japans radicaal anders hebben geïnterpreteerd. Mogelijk geeft de tekst daar aanleiding toe, of misschien heeft de Franse vertaler hier iets weggemoffeld; ik weet het niet zeker.

Waar we Coutinho in ieder geval niet van hoeven te verdenken, is misplaatste preutsheid. Eerder in het verhaal is precies dezelfde vrijpartij namelijk al beschreven door de mannelijke hoofdpersoon, en dan wordt het feit dat hij ‘de schaamte’ van zijn vrouw kust in de Nederlandse vertaling niet verdoezeld:
Ik heb het zelfs gewaagd, haar schaamte te kussen, om te zien hoe zij hierop zou reageren, maar ik was onvoorzichtig en mijn bril viel op haar buik. (p. 34)
Maar zonder Japans te kennen, kun je op grond van interne samenhang wel concluderen dat de Nederlandse vertaler in het eerstgeciteerde zinnetje het Japanse woord waarschijnlijk verkeerd heeft begrepen, en er een kever in heeft gelezen die er niet stond.

Geboortedatum

Fouten zijn snel gemaakt: mijn vorige zin bevat er ook twee. Ten eerste heeft M. Coutinho de roman niet uit het Japans vertaald, en heeft hij dus ook geen Japans woord verkeerd begrepen. Als die kever een vertaalfout is, is die in een eerder stadium gemaakt. Het staat in mijn uitgave nergens vermeld, maar uit dit artikel op VertaalVerhaal blijkt wel dat het echtpaar Coutinho geen Japans had gestudeerd en vooral uit het Engels en Duits vertaalde.

Echtpaar ja, want dat is de tweede ‘fout’ in mijn zin: M. Coutinho was eigenlijk een vertalend echtpaar – wel een aardig detail in de context van deze novelle over de ontsporing van een huwelijk. (Zouden ze het werk zo hebben verdeeld dat hij het dagboek van de man voor zijn rekening nam, en zij dat van de vrouw? Uit het interview blijkt dat het waarschijnlijk niet zo is gegaan.)

Er zijn ook vertalingen van hun hand onder beider naam gepubliceerd, zoals van Nabokovs Lolita. (Die vertaling lijkt me overigens nog een reden om te vermoeden dat preutsheid in hun vertaalkeuzes geen rol speelde; al beweerde Max Pam in HP/De tijd ooit dat ‘seksuele toespelingen’ daarin ‘geheel verdwenen’ waren). Maar uit het artikel blijkt dat ze eigenlijk alles samen vertaalden, ook als de vertaling alleen onder de naam van M. Coutinho werd uitgebracht.

En het kan haast niet anders of de Coutinho’s hebben gebruik gemaakt van een eerdere vertaling: de Engelse of de Duitse. De Franse vertaling van Renondeau is zeker niet hun basistekst geweest. Daarvoor wijken de Franse en de Nederlandse tekst veel te sterk van elkaar af in zinsbouw en woordkeuze – en soms zelfs in een klein detail als het geboortejaar van de vrouwelijke hoofdpersoon:
Zij is geboren in 1907, zou nu dus vijfenveertig jaar oud moeten zijn; qua proporties lijkt zij nog niet zo op de Europese vrouwen als onze jonge mensen van tegenwoordig. (p. 31)
In het Frans:
Elle est née en 1913. Elle n’as pas les mêmes proportions que nos jeunes filles actuelles qui singent les Européennes. (p. 31)
De in de Nederlandse vertaling genoemde leeftijd van 45 klopt wel en wordt ook elders in de tekst genoemd. In deze charmante passage bijvoorbeeld:


Hoe het nou met het geboortejaar zit, kan ik zonder raadpleging van het origineel niet achterhalen. Heeft Tanizaki een foutje gemaakt door zijn hoofdpersoon 1913 als geboortejaar te geven, zodat ze hooguit 43 kon zijn in het jaar dat de novelle verscheen (1956)? Hebben de Coutinho’s (of de bron waarop ze zich baseerden) dat willen rechttrekken en de leeftijd van de vrouw erbij gezet als een soort (overbodige) rechtvaardiging? Of heeft de Franse vertaler ergens een foutje gemaakt? Ik weet het niet.

Grappig is wel dat de Amerikaanse vertaler de leeftijden van beide hoofdpersonen één jaar lager inschat: bij hem zijn ze niet respectievelijk 45 en 56 maar 44 en 55.  Daarmee valt de Engelse vertaling (waarvan het begin hier te lezen is) dus ook af als mogelijke bron voor de Coutinho’s.

Een lieflijk orgasme

Dan blijft de Duitse vertaling over, Op internet zijn leesfragmenten te vinden van twee verschillende Duitse vertalingen, beide uit het begin van het boek. Toevallig bevatte het begin van de roman ook al een passage die mij meteen naar de Franse vertaling deed grijpen omdat ik hem zo vreemd vond:
Zij bezit een voortreffelijke eigenschap, een eigenschap waarvan zij zelf niet het minste vermoeden heeft. Als ik in het verleden niet andere vrouwen had gekend, zou ik deze voortreffelijkheid waarschijnlijk niet hebben opgemerkt. Maar aangezien ik in mijn jonge jaren wel het een en ander heb beleefd, weet ik dat zij een zeldzaam lieflijk orgasme heeft, dat zelfs bij vrouwen niet vaak voorkomt. (p. 9-10)
Die formulering ‘een zeldzaam lieflijk orgasme’ komt nog diverse malen terug in het verhaal, op belangrijke plaatsen. Je zou kunnen zeggen dat de frase in het boek een... sleutelrol vervult. (Sorry.)

Des te intrigerender dat de Franse vertaler hetzelfde Japanse begrip blijkbaar heel anders heeft opgevat: niet als gebeurtenis (orgasme) maar als lichaamsdeel (orgaan):
Elle possède une beauté caractéristique à laquelle elle ne fait aucune attention. Si je n’avais eu l’expérience passée de relations avec bien d’autres femmes, je n’aurais peut-être pas remarqué cette particularité, mais m’étant amusé dans ma jeunesse, je sais qu’elle possède un organe tel qu’il en existe peu parmi les femmes.
Het verschil doet vermoeden dat het Japans hier dubbelzinnig of moeilijk te interpreteren is, of dat er een ongebruikelijk woord wordt gebruikt. In het Frans lijkt ‘organe’ me hier ook opvallender en minder gebruikelijk dan ‘sexe’ (het woord dat gebruikt werd in de hierboven aangehaalde passage met de ‘kever’). Staat er in het Japans een woord dat zowel (geslachts)orgaan als orgasme kan betekenen? Vond de Franse vertaler het vreemd om te zeggen dat een vrouw een ‘lieflijk orgasme’ heeft en heeft hij dat enerzijds willen naturaliseren, maar het vreemde willen behouden door het minder specifieke ‘organe’ te gebruiken in plaats van het normalere ‘sexe’? Of staat dat orgasme helemaal niet in de tekst, en is het een veel te specifieke (en misschien zelfs wat vreemde) invulling van een brontekst die minder uitgesproken is?

Als je nu de Duitse vertaling van Sachiko Yatsushiro en Gerhard Knauss uit 1961 erbij pakt, zie je meteen dat die als brontekst moet hebben gediend voor de Coutinho’s, zo nauw komen zinsbouw en woordkeuze van beide versies overeen (ook in andere passages):
Sie besitzt eine vorzügliche Eigenschaft, eine Eigenschaft, von der sie selbst keine Ahnung hat. Hätte ich nicht in der Vergangenheit andere Frauen gekannt, würde ich diesen Vorzug kaum bemerkt haben. Aber da ich in meinen jungen Jahren einiges erlebt habe, weiß ich, dass sie einen selten zarten Orgasmus besitzt, der sogar unter Frauen nicht oft zu finden ist. 
De Engelse vertaling van Howard Hibbett uit 1961 (waarvan het begin ook online staat) laat in het midden of het nou gaat om een gebeurtenis (orgasme) of een talent of fysieke eigenschap (orgaan), want in het Engels is alleen sprake van een ‘natural gift’ en een ‘physical endowment’:
she possesses a certain natural gift, of which she is completely unaware. Had I lacked experience with many other women I might have failed to recognize it. But I have been accustomed to such pleasure since my youth, and I know that her physical endowment for it is equaled by very few women. 
Dat suggereert dat de Japanse tekst vager of subtieler is dan in de oudere Franse en Nederlandse vertaling tot uiting komt. In 2017 is er een nieuwe Duitse vertaling verschenen, weer van een duo (Katja Cassing en Jürgen Stalph), die deze indruk bevestigt. Ook daarin is sprake van ‘eine spezielle körperliche gabe’ en wordt gezegd dat de vrouw op een bijzondere manier ‘ausgestattet’ is, wat dicht aanligt tegen het Engelse ‘endowment’ en eerder op een fysieke eigenschap wijst:
 Hier nun muss ich einen punkt zur sprache bringen, der für sie tabu ist: sie verfügt, ohne es selbst auch nur zu ahnen, über eine spezielle körperliche gabe. wenn ich früher keine beziehungen zou anderen frauen gehabt hätte, hätte ich diese gabe womöglich gar nicht als solche erkannt, aber da ich in jungen jahren ein flottes leben geführt habe, weiss ich, dass sie in einer weise ausgestattet ist, die man nur sehr, sehr selten findet.  

De eerdere Duitse vertalers (en daarmee de Nederlandse) lijken het vreemde vertrouwd te hebben willen maken door te benoemen wat in de Japanse tekst vager wordt omschreven; anderzijds hebben ze onbedoeld het vertrouwde vreemd gemaakt door een frase te gebruiken die zelf ook vragen oproept (wat is een ‘lieflijk orgasme’?).

Vreemd vertrouwd

Wat de nieuwe Duitse vertaling betreft: ik krijg de indruk dat die nieuwe vertalers consciëntieuzer en tekstgetrouwer te werk zijn gegaan dan hun voorgangers. Dat blijkt ook uit de vreemde hoofdletters waarin de passage hierboven is afgedrukt. Ik heb die overgenomen uit het leesfragment op de website van de uitgever; het is geen technische fout, de tekst staat in het boek zo afgedrukt. Althans: de dagboekfragmenten van de man zijn steeds in hoofdletters gezet, die van de vrouw in normale onderkast. Daarmee willen de vertalers een typografische eigenschap van de brontekst weergeven, zoals ze uitleggen in de Editorische Notiz:
Die Typographie ist keine Marotte, sie spiegelt eine Besonderheit des japanischen Originals, die sofort ins Auge springt: Der Professor benutzt in seinem Tagebuch ausschließlich Kanji und Katakana, die »harte« Männerschrift, seine Frau in ihrem ausschließlich Kanji und Hiragana, die »weiche« Frauenschrift. Mit einem Blick ist immer klar, von wem welcher Tagebucheintrag stammt. Im Deutschen übernehmen die Professorenkapitälchen diese Funktion – sie sind ebenso ungewöhnlich und wenig lesefreundlich wie die ausschließliche Kanji-Katakana-Mischschrif
Dat aspect van de tekst is in geen van de oudere vertalingen meegenomen. En je kunt natuurlijk ook betwijfelen of die hoofdletters het juiste effect sorteren, omdat we die in Westerse talen eerder associëren met ongeletterd geschreeuw op internet. Groot voordeel is wel dat je steeds meteen weet wiens dagboek je leest; in de andere vertalingen moet je dat uit de tekst opmaken.

Tijd voor Tanizaki

Ik zal niet beweren dat de oude Nederlandse vertaling van De sleutel een totaal ongenietbare tekst is. Hij geeft een aardige indruk van de kracht van Tanizaki’s novelle. Maar het blijft natuurlijk een Nederlandse vertaling van een niet helemaal vlekkeloze Duitse vertaling. Het lijkt mij hoog tijd dat er eens een nieuwe uitgave komt, met een vertaling uit het Japans. Net zoals het overigens tijd wordt dat Jacques Westerhovens mooie vertaling van Tanizaki’s meesterwerk Stille sneeuwval wordt heruitgegeven: een schitterende familieroman op het niveau van meesterwerken als Buddenbrooks of De boeken der kleine zielen.


Tot zover het slechte nieuws: Stille sneeuwval is momenteel niet in druk en van De sleutel is bij mijn weten nog geen nieuwe vertaling verschenen. Het goede nieuws is dat de Bezige Bij vorig jaar wel een lijvige bundel vroegere novellen van Tanizaki heeft uitgebracht, De brug der dromen, samengesteld en vertaald (ongetwijfeld direct uit het Japans) door Jos Vos. Ik heb die nog niet gelezen en kan er dus niets over zeggen, behalve dat ik op basis van mijn kennis van Tanizaki’s andere werk de hoogste verwachtingen heb.


Populairst de afgelopen 30 dagen

Populairst aller tijden ooit: